Azərbaycan regional şahmat taxtasında yeni fiquru hərəkətə gətirməyə hazırlaşır – bu gedişin adı "Avraam razılaşmaları"dır. Onun nəticəsi bölgədə güc balansına təsir edə bilərmi?
"Avraam razılaşmaları"na qoşulacağı halda, Bakı hansı diplomatik xəttə sürüklənə bilər?
"Avraam razılaşmaları" nədir?
"Avraam (İbrahim) razılaşmaları" ABŞ-nin vasitəçiliyi ilə İsrail və bəzi ərəb-müsəlman ölkələri arasında qarşılıqlı əlaqələrin institusional səviyyəyə keçməsinə xidmət edən strateji təşəbbüsdür. Bu razılıq, təhlilçilərin fikrincə, Yaxın Şərqdə İranın təsir dairəsini balanslaşdırmaq və İsrailin regiondakı legitimliyini gücləndirmək məqsədi daşıyır.
2020-ci ilin ikinci yarısında Vaşinqtonun təşəbbüsü ilə imzalanan "Avraam razılaşmaları" İsrail ilə BƏƏ, Bəhreyn, Sudan və Mərakeş arasında diplomatik əlaqələrin normallaşdırılmasını təmin etdi.
Siyasi tədqiqatçı Fuad Şahbazov "Avraam razılaşmaları"nın İsrail və onu dövlət kimi tanımayan müsəlman ölkələri arasında ABŞ rəhbəri Donald Trampın birinci prezidentliyi dönəmində imzalanan sənədlər olduğunu qeyd edir. Onun fikrincə, indi buna qoşulmaq təkcə siyasi yox, həm də simvolik gediş sayılır: "Çünki Qəzza müharibəsi, İran və ABŞ ətrafında baş verən proseslər, Suriyada hakimiyyət dəyişikliyi və digər regional dinamika geosiyasi landşaftın əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdiyini göstərir. Bu da sözügedən sazişlərin mahiyyət və məğzini dəyişib. Bu halda İsrail bu sazişləri platforma kimi istifadə edir, çünki hazırda İsrail ətrafında baş verən tənqidlər fonunda partnyor ölkələr beynəlxalq imic baxımından vacibdir. Ona görə də İsrail qeyri-rəsmi alyans və siyasi blok formalaşdırmağa çalışır, Azərbaycan, Qazaxıstan, Özbəkistan kimi dost və tərəfdaş ölkələri də bura daxil etməkdə maraqlıdır".
İsrail hökuməti Vaşinqtonla danışıqlar aparıldığını təsdiqləyib
Xarici mediada aylardır "Avraam razılaşmaları"na qoşulmağın Azərbaycana aça biləcəyi imkanlar barədə məqalələr dərc olunur, ABŞ və İsrailin Türk və müsəlman dünyasındakı rolunun da güclənənəcəyi vurğulanır. Martın əvvəlində isə İsrail hökuməti Azərbaycan və ABŞ ilə üçtərəfli əməkdaşlığın qurulması ilə bağlı Vaşinqtonla danışıqların aparıldığını təsdiqləyib.
ABŞ prezidenti Donald Tramp Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevə Novruz bayramı münasibətilə təbrik məktubunda da Azərbaycanın İsrailə dəstəyini, onunla dostluğunu Vaşinqtonun dəyərləndirdiyini qeyd edib.
D.Trampın Yaxın Şərq üzrə xüsusi nümayəndəsi Stiv Uitkoff mayda verdiyi müsahibəsində Bakı və Yerevanın "Avraam razılaşmaları"na qoşula biləcəyi ehtimalına toxunub: "İnanıram ki, hər ikisi (Azərbaycan və Ermənistan) "Avraam sülh razılaşmaları"na qoşulmağa hazır ola bilər. Bu, prezident Donald Tramp üçün böyük təşəbbüsdür. O, buna inanır. Bu, ümumilikdə regionda sülh və sabitliyə kömək edir. Mənim proqnozum odur ki, nisbətən yaxın gələcəkdə Livan və hətta Suriya da "Avraam razılaşmaları"na qoşula bilər".
Bakıdan Cənubi Qafqaz Tədqiqat Mərkəzinin başçısı Fərhad Məmmədov diqqəti Trampın ikinci prezidentliyi dönəmində, hələlik, bu sazişə qoşulan dövlətin olmamasına çəkir. Onun fikrincə, buna görə də Azərbaycanın sazişə qoşulacağı halda hansı imtiyazları olacağını dəqiq demək mümkün deyil: "Birinci sazişin mənası o idi ki, İsraillə diplomatik münasibəti olmayan ölkələrin bu əlaqələri yaransın. Azərbaycanın isə İsraillə 30 ildən çoxdur diplomatik münasibətləri var. Hətta münasibətlər strateji tərəfdaşlıq səviyyəsindədir. Belə olan halda, xüsusi sazişin imzalanmasına ehtiyac yoxdur. ABŞ ilə münasibətlərə müsbət təsiri danılmazdır, amma hansı istiqamətdə olacağı bəlli deyil. Dəqiq cavablamaq üçün gərək əlimizdə müasir dövrdə - Trampın hazırkı prezidentliyi dönəmində imzalanmış "Avraam sazişi" olsun".
Bakı "Avraam razılaşmaları"nı "körpü sayır"
Bakı Təl-Əvivin neftə ehtiyacının 40 faizini təmin edir. Azərbaycan 2016–2021-ci illərdə silahlarının 69 faizini İsraildən alıb. 2024-cü ilin sonunda SOCAR İsraillə enerji sazişi və qaz kəşfiyyat lisenziyası imzalayıb.
İki ölkənin dostluğu özünü bugünlərdə "Eurovision" mahnı yarışmasında Bakının maksimum 12 balı İsrailə verməsində də göstərib.
Regional təhlükəsizlik məsələləri üzrə tədqiqatçı Rövşən Məmmədli deyir ki, Bakı illərdir Vaşinqtona aparan yolun İsraildən keçdiyinə inanır və "907-ci düzəliş"in yükündən qurtulmaq üçün də "Avraam razılaşmaları"nı körpü sayır. 1992-ci ildən qüvvədə olan bu düzəliş ABŞ-nin Azərbaycana birbaşa yardımını qadağan etsə də, 2002-ci ildən bəri prezidentlər hər il onun icrasını dayandırıblar. 2023-cü ilin sentyabrında Bakı Qarabağda birgünlük əməliyyatla ərazi bütövlüyünü bərpa edəndən sonra bu düzəliş yenidən tətbiq olundu.
Məmmədliyə görə, bu müvəqqəti istisnanın daimi ləğvə çevrilməsi üçün hakimiyyət indi həmin körpüdən keçə bilər: "Azərbaycan "907-ci düzəliş"dən birdəfəlik qurtulmaq istəyir və hesab edir ki, "Avraam razılaşmaları"na qoşulmaq bunun üçün siyasi əsas yarada biləcək. Xüsusən də, Tramp hakimiyyəti dövründə. Çünki Tramp hakimiyyəti "Avraam sazişləri"ni başladan şəxsdir və bununla fəxr edir. "İkinci iqtidarım dövründə davam etdirəcəm" demişdi".
Tədqiqatçı əlavə edir ki, "907-ci düzəliş"in tam ləğvi üçün təkcə bu sazişlər yetərli deyil – ABŞ bunu, əsasən, Ermənistanla sülh və regional sabitlik kontekstində şərtləndirir.
İranın mümkün reaksiyası
Azərbaycan hökuməti İsrail–ərəb dövlətləri arasında sülh prosesini dəstəklədiyini bildirir. "Avraam razılaşmaları"na inteqrasiya isə Bakı üçün ABŞ ilə strateji yaxınlaşmadan savayı, Körfəz ölkələri ilə iqtisadi əməkdaşlıq və beynəlxalq arenada imic qazancı kimi dividendlər yarada bilər. Xarici təhlilçilər də bildirirlər ki, ABŞ-İsrail-Azərbaycan üçtərəfli əməkdaşlığını formal çərçivəyə salmaq mümkündür və bu, enerji təhlükəsizliyi və müdafiə sahəsində yeni imkanlar aça bilər. Bununla yanaşı, İranın bu əməkdaşlığa reaksiyası regionda gərginliyi artıra və Bakının daxili-siyasi balansına təsir edə bilər.
Siyasi tədqiqatçı F.Şahbazov SOCAR-ın Aralıq dənizində İsrailə məxsus qaz yataqlarında 15 faizlik səhmləri aldığını və iki ölkənin artan əlaqələrini xatırladır. O, İsrailin müdafiə sahəsində Azərbaycana öz dəstəyini verən az sayda ölkələrdən olduğunu, Azərbaycanın Cənubi Qafqazda güc dinamikasının lehinə dəyişməsində İsraili əsas vasitə kimi gördüyünü vurğulayır. Təhlilçi bütün bunları İranın da gördüyünü, amma görməzdən gəldiyini düşünür.
"2023-cü ildə başlayan Qəzza müharibəsi fonunda İsrailə artan təzyiqlərə və tənqidlərə baxmayaraq, Azərbaycan İsrailə neft tədarükünü iki dəfədən çox artırdı. Hətta Yəməndən atılan raket təhlükəsi və risklərinə rəğmən, Azərbaycan tankerləri İsrail limanlarında qalırdı, sadəcə marşrut dəyişirdi. Rəsmi mənbələrə görə də, müharibə başlayandan logistik problemlə üzləşmədən fasiləsiz neft tədarük edilib. Türkiyə də bu məsələni tənqid edirdi. İran da, təbii ki, görürdü ki, iki ölkənin əməkdaşlığı çoxformatlıdır. 2020-2024-cü illərdə Azərbaycan-İran əlaqələri böhranlı dövrünü yaşadı. Azərbaycan ərazilərini qaytardıqdan sonra geosiyasi durum İranın lehinə dəyişmədi, təsir mexanizmi zəiflədi. Bundan sonra təzyiq və təhdidlər başladı, lakin dörd il sonra İsraillə yaxınlaşmaya baxmayaraq, İran Bakı ilə münasibətlərə dəyişiklik etdi. İran prezidentinin Bakıya səfəri, ticarət və enerji sazişləri, əməkdaşlıq memorandumları göstərdi ki, Tehran Bakıya qarşı mehriban dostluğa keçməli oldu", – F.Şahbazov vurğulayır.
Oxşar fikirləri bölüşən regional təhlükəsizlik məsələləri üzrə tədqiqatçı R.Məmmədli əlavə edir ki, İran Ermənistanla da eyni əlaqələri qurmaqdadır: "Ermənistanla birgə hərbi təlimlər keçirir və strateji müqavilə üzərində işləyirlər. Yəni, birbaşa milli təhlükəsizliyinə təhdid olmadığı müddətdə İran Azərbaycan-İsrail-ABŞ yaxınlaşmasına bir vokal münasibət bildirməcəyək. İsrailin burada məqsədi isə Yaxın Şərqdən sonra Cənubi Qafqazda da Vaşinqton administrasiyasının diqqətini İran faktorunun üzərinə çəkməkdir, çünki uzun illər Amerika bu regionda Rusiyaya fokuslanıb... Bu, İsrailin İranı hər tərəfdən dövrəyə almaq siyasətinin, strategiyasının bir parçası olaraq başa düşülə bilər".
"Bu dəqiqə buna ciddi ehtiyac yoxdur"
Hakimiyyət təmsilçiləri, onun mövqeyini bölüşənlər israrla Azərbaycanın müstəqil siyasət yürütdüyünü bəyan edirlər. Bakıdan Cənubi Qafqaz Tədqiqat Mərkəzinin başçısı F.Məmmədov, hələlik, "Avraam razılaşmaları"nın perspektivlərindən danışmağın çətin olduğunu söyləsə də, üçtərəfli münasibətlərdə də Azərbaycanın öz maraqlarını qoruyacağı qənaətindədir.
"Azərbaycan ərazisi - istər quru, istər hava məkanı qonşulara qarşı, İran daxil, istifadə edilə bilməz. İstər ABŞ, istərsə də İsrail tərəfindən, fərq etmir. Üçtərəfli məsələlərə gəlincə, ABŞ-İsrail-Azərbaycan əlaqələrində təşəbbüs ya İsrail, ya ABŞ-dən gələ bilər. Azərbaycanın Cənubi Qafqazda gerçəkləşdirdiyi siyasətə təsir etməyəcək. Biz öz istəklərimizə nail olur, layihələri həyata keçiririk. Üçtərəfli format Yaxın Şərqdə, yaxud digər dövlətlərlə münasibətə təsir edə bilər, lakin bu dəqiqə buna ciddi ehtiyac yoxdur. Onsuz da İsraillə güclü əlaqələr var, ABŞ də nə qədər irəli gedəcəksə, Azərbaycan da o qədər irəliyə gedəcək", – F.Məmmədovun sözləridir.
Rəsmi Bakı ABŞ ilə münasibətlərdə Bayden administrasiyası dövrünü "böhranlı dönəm" adlandırıb, Tramp administrasiyasına əlaqələri strateji səviyyəyə çatdırmağa hazır olmasının mesajını verib.
Bu arada Təl-Əvivlə təmaslar davam edir. Baş nazir Benyamin Netanyahunun mayın əvvəlində Bakıya beşgünlük səfəri təxirə salındı. Amma Azərbaycanın müdafiə naziri Zakir Həsənov bu həftə İsraildə səfərdə oldu. Bu səfər həm də İranla birgə təlimlə eyni vaxta düşməsi ilə diqqət çəkdi.
