İran danışıqlar prosesini sürətləndirmək və nüvə proqramı ilə bağlı narahatlıqları azaltmaq üçün ABŞ və körfəzdəki ərəb qonşularına təklif irəli sürüb.
Mayın 11-də Omanda keçirilən ABŞ ilə danışıqların dördüncü raundunda İranın xarici işlər naziri Abbas Əraqçinin təqdim etdiyi plan İran, Səudiyyə Ərəbistanı və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin daxil olacağı regional nüvə konsorsiumunun yaradılmasını nəzərdə tutur və bu konsorsiuma ABŞ-nin da cəlb olunması istisna edilmir.
Həm İran, həm də ABŞ rəsmiləri susduğuna görə konsorsiumla bağlı təfərrüatları azdır.
Təklif haqqında nə bilirik?
Bu xəbəri ilk yayımlayan İranın gündəlik qəzeti "Xorasan" bildirib ki, təklif olunan konsorsium həm Qərb, həm də regional aktorları İranın nüvə şəffaflığı və təhlükəsizliyinə sadiqliyinə inandırmaq, eyni zamanda, ölkənin beynəlxalq əməkdaşlıq vasitəsilə nüvə nailiyyətləri üzərində nəzarəti saxlamaq məqsədi daşıyır.
İran rəsmilərinə və təşəbbüslə tanış mənbələrə istinad edən media bildirir ki, konsorsium İrana uranın zənginləşdirilməsini davam etdirməyə imkan verəcək, amma yalnız mülki enerji məqsədləri üçün uyğun — nüvə silahı üçün tələb olunan həddən xeyli aşağı səviyyədə.
Daha sonra zənginləşdirilmiş uran dinc məqsədlərlə bağlı istifadə üçün (konsorsiumda) iştirakçı ərəb ölkələrinə paylana bilər. Ən önəmlisi isə təklif şəffaflığı və uyğunluğu təmin etmək üçün tərəfdaş dövlətlərdən və potensial olaraq ABŞ-dən olan nümayəndələrin daimi yerində olmasını nəzərdə tutur.
Sözügedən təklif Vaşinqtonun İranın uran zənginləşdirmə imkanlarından tamamilə imtina etməsi və əsas nüvə obyektlərinin sökülməsi tələbindən ciddi şəkildə uzaqlaşmanı göstərir. ABŞ rəsmiləri, hələlik, bu təklifi açıq şəkildə şərh etməyiblər və prezident Tramp administrasiyasının İran ərazisində zənginləşdirməyə imkan verən hər hansı razılaşmaya açıq olub-olmayacağı bəlli deyil.
Fransada yaşayan akademik və nüvə eksperti Mehran Mostafavi bu təşəbbüsün potensiala malik olduğunu, ancaq reallaşmasının çətin olacağını deyib. AzadlıqRadiosunun "Fərda" xidmətinə danışan nüvə eksperti bildirib ki, konsorsium Yaxın Şərqdə nüvə silahının yayılması riskini əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilər, bir şərtlə ki, böyük regional güclər bunda iştirak etsin.
"Ancaq əsas məsələ İran İslam Respublikasına etibar edib-etməməkdir. Etibarın mövcud olması üçün rejim xalqın iradəsinə əsaslanmalıdır, lakin İranda belə bir şey mövcud deyil", - o vurğulayıb.
Nüvə eksperti əlavə edib ki, konsorsiumun yaradılması "mümkün olmayan" bir şey deyil, lakin İranın siyasi sisteminə olan etimadsızlıq onun reallaşma imkanlarını "zəiflədir".
Kritik zamanda köhnə ideya
Konsorsium ideyası tamamilə yeni bir şey deyil. Əslində, İran 2008-ci ildə gərginliyi azaltmaq və nüvə proqramı ilə bağlı çıxılmaz vəziyyəti aradan qaldırmaq məqsədilə beynəlxalq konsorsiumun yaradılmasını təklif etmişdi. Lakin təşəbbüs Qərb ölkələri tərəfindən az maraqla qarşılanmış, xüsusilə də onlar İran ərazisində uranın zənginləşdirilməsinə qarşı çıxmışdılar.
Avropa güclərinin iyunun sonuna qədər razılaşma əldə olunmazsa, İran üzərinə qoyulan BMT sanksiyalarının ani bərpasını işə salmaqla hədələməsi fonunda Tehranla Vaşinqton arasında məsələnin həll olunması üçün vaxt daralır.
Tramp bu həftə Səudiyyə Ərəbistanına səfəri zamanı eyni fikri təkrarlayaraq diplomatik həll istədiyini deyib, lakin eyni zamanda İranın güzəştlər etməsi üçün vaxtın azaldığını və əks halda iqtisadi təzyiqləri artacağı barədə xəbərdarlıq edib.
İran son iki ildə həm Səudiyyə Ərəbistanı, həm də Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri ilə münasibətlərini gücləndirməyə çalışıb. Vaşinqtonla əməkdaşlıq şəraitində öz mülki nüvə proqramını həyata keçirən Səudiyyə Ərəbistanı ABŞ-nin İranla danışıqlarını dəstəkləyib.
XİN rəhbəri Əraqçi prezident Trampın regional səfərindən bir neçə gün əvvəl konsorsium təşəbbüsünü ərəb dövlətləri ilə müzakirə etmək və Trampın dəstəyini qazanmaq məqsədilə Ər-Riyad və Əbu Dabi şəhərlərinə səfər edib.
Bəzi analitiklər təklif olunan konsorsiumu daha geniş regional təhlükəsizlik danışıqlarına qapı aça biləcək etimadı artıran potensial tədbir kimi görürlər, lakin Vaşinqtonun bu təklifə necə yanaşması hələ də qeyri-müəyyən olaraq qalır.
